ساز کمانچه چیست؟
کمانچه از سازهای زهی مقید است که در ساخت آن «چوب، پوست، استخوان، فلز» به کار رفته اند. طول ساز کمانچه از پایه ی فلزی تا صراحی «قسمت بالای سر پنجه» حدود 75 سانتی متر است. این ساز را معمولا از چوب کهنه و عمل آمده‌ی درختان گردو، توت و افرا می‌سازند.
نحوه گرفتن ساز کمانچه
کمانچه را نوازندگان در حالت نشسته می‌نوازند، به این صورت که ساز به صورت عمودی در دست چپ نوازنده قرار می‌گیرد و انگشت های همین دست در طول دسته حرکت می‌کنند و آرشه «کمانه» با دست راست به صورت افقی، در حرکات رفت و برگشت، بر سر سیم ها کشیده میشود. ساز کمانچه پایه‌ای به شکل میله ای فلزی دارد که زائده‌ی پهن انتهای آن روی پا یا زمین قرار می گیرد.
آشنایی با اجزای تشکیل دهنده ساز کمانچه
کاسه ی طنینی ساز کمانچه
کاسه ی طنینی ساز کمانچه تقریبا کره ای شکل و تو خالی است و در سطح بالایی آن دهانه ای باز وجود دارد که بر آن پوست کشیده میشود و خرک روی پوست قرار می‌گیرد. سطح بیرونی کاسه اغلب با قطعاتی از صدف یا استخوان تزئین میشود. در ساخت بعضی کمانچه های محلی، پشت کاسه نیز باز است که صدادهی قوی تری دارد.
پوست ساز کمانچه
پوست دهانه کمانچه از قسمت نازک پوست عمل آمده ی چهارپایان ،از جمله آهو، بز و بره انتخاب میشود.
خرک ساز کمانچه
خرک کمانچه از جنس چوب و گاه استخوان معمولا به طول 4 و ارتفاع 2 سانتی متر است و با دو پایه ی کوچک خود روی پوست کاسه قرار می گیرد. خرک را کمی کج قرار می دهند، به صورتی که طول سیم اول را کمتر و طول سیم چهارم را زیادتر کند. روی خرک شیارهای کم عمقی وجود دارند که فاصله ی سیم ها نسبت به هم ثابت نگه می دارند.
پایه ساز کمانچه
میله ای ست باریک و فلزی متحرک به طول 10 سانتی متر که هنگام نوازندگی یک سر آن پیچ به ته کاسه بسته می شود و انتهای آن که زایده ای پهن دارد روی پا یا میز قرار می گیرد.
دسته ساز کمانچه
دسته ی کمانچه مانند لوله ای تو پر از جنس چوب است به طول تقریبی 25 و قطر تقریبی 3 سانتی متر که به حالت مخروط وارونه ساخته میشود، یعنی قطر آن در محل اتصال به کاسه باریک تر میشود. دسته فاقد دستان بندیست از یک طرف به کاسه از طرف دیگر به سر پنجه ختم میشود.
سرپنجه ساز کمانچه
سرپنجه در ابتدای طول دسته ی از جنس چوب است که سطح رویی آن توخالی است و چهار گوشی، دو به دو در طرفین آن قرار دارند. در قسمت بالایی سر پنجه زایده ای به نام صراحی، تاج یا تنگ قرار دارد که به طول ساز می افزاید
گوشی های کمانچه
ساز کمانچه چهار عدد گوشی به تعداد سیم های ساز و به صورت میخ سر پهن از جنس چوب دارد که دو به دو در طرفین سرپنجه قرار گرفته اند. قسمت پهن گوشی که در دست نوازنده برای کوک کردن ساز، به چپ و راست گردانده می شود و در بیرون سرپنجه است و قسمت باریک و انتهای آن داخل فضای خالی سر پنجه است و یک سر سیم دور آن پیچیده می شود.
شیطانک کمانچه
استخوان یا چوب باریک و کم ارتفاعی است به عرض دسته که بین سر پنجه و دسته قرار دارد و سیم ها از روی شیار های کم عمق آن عبور می کنند و به گوشی ها می روند.
سیم گیر
قطعه ای ست کوچک از چوب یا فلز که در انتهای بدنه ی کاسه نصب و گره یک سر سیم ها به آن بسته می شود.
تعداد و جنس سیم ها
کمانچه داری 4 سیم فلزی با ضخامت های متفاوت است. استفاده ار یک آکورد کامل سیم های ویولن برای کمانچه معمول است.
وسعت صدای کمانچه
وسعت معمول صدای کمانچه نزدیک به سه اکتاو است و به علت وجود کوک های مختلف و عدم وجود دستان بندی، تمام فواصل موسیقی ملی (پرده، نیم پرده و ربع پرده) در این ساز قابل اجرا هستند. با انگشت گذاری روی سیم تا حدود یک اکتاو زیرتر می‌توان از اصوات استفاده کرد.
کوک سیم های کمانچه
بنا بر نیاز اجرای مقام های مختلف، کوک سیم ها قابل تغییر است. به طور معمول کوک سیم ها با یکدیگر فواصل چهارم یا پنچم درست دارد.
کلید نت نویسی ساز کمانجه
برای نت نویسی کمانچه از کلید سل خط دوم حامل استفاده می‌کنند و یک پرده بالا تر از سازهای مضرابی نت نویسی میشود.
آرشه ساز کمانچه (کمانه یا کمان)
آرشه میله ای ست چوبی با تراشی مخصوص (کمی منحنی) که دسته ای موی دم است به دو سر آن وصل شده است. در طرفی که در دست راست نوازنده قرار می‌گیرد، بین موها و سر آرشه، تسمه ای چرمی به طول هفت و عرض یک سانتی متر قرار دارد. موهای آرشه کشیده و محکم نیست و هنگام نوازندگی، با انگشت های دست راست نوازنده به میزان کشیدگی مطلوب می‌رسد. طول آرشه حدود 60 سانتی متر است و برای ایجاد صدای مناسب در تماس موها با سیم ها از صمغی به نام «کلیفون» استفاده میشود.
بیشتر بدانید:
- با متداول شدن ویولن در ایران استفاده از واژه ی آرشه به جای کمانه و کمان معمول شده است.
نوع ارشه کشی نقش مهمی در کیفیت صدادهی ساز دارد و با شل و سفت کردن موهای آرشه توسظ انگشت های دست راست، حالت های دلخواه را می‌توان ایجاد کرد. هرچه فاصله ی آرشه با خرک دور تر باشد صدا نرم تر، و هر چه خرک نزدیک تر باشد حجم صدا بیشتر خواهد شد. زمان کوتاه و مقطع اصئات فقط با سر یا ته آرشه قابل اجراست و از تمام آرشه برای اصواتی با کشش بیشتر و یا نغماتی با خط اتصال استفاده میشود.
ویژگی های دیگر کمانچه
- انواع دیگر از این ساز با تفاوت هایی در ساخت، سیم ها و کوک در کشورهای دیگر و تمام نواحی ایران وجود دارد.
- استفاده از سیم واخوان در کمانچه بسیار معمول است و نوازنده هنگام نوازندگی ساز کمانچه، ساز را دور محور میله ی پایه کمی به راست و چپ می چرخاند و به این ترتیب تسهیلاتی در آرشه کشی به وجود می آورد.
- انواع حالت های کیفی نوازندگی، از جمله گلیساندئ، تریل و پیتزیکاتو در نوازندگی کمانچه متداول اند و اجرای حالت های مالشی خاص موسیقی ایرانی در طول سیم میسر است.
- در اجرای پیزیکاتو، صدای موردنظر با انگشت های دست چپ روی دسته ی ساز گرفته میشود و با انگشت سبابه ی دست راست سیم کنده میشود و به صدا در می آید.
- امکان اجرایی واخوان ها با دست باز سیم ها نیز ممکن است.
- برای انگشت گذاری در کمانچه، انگشت سبابه ی دست چپ را شماره ی یک و به ترتیب تا انگشت کوچک همان دست را شماره ی چهار علامت گذاری می‌کنند.
- برای تسهیل و دقت در کوک کردن کمانچه از «تاندون» استفاده میشود.
- تمام علایم مربوط به حالت ها و حرکات در تئوری عمومی موسیقی برای کمانچه هم نوشته می‌شوند و کاربرد دارند.
کلاس های موسیقی در آکادمی موسیقی رامشگران
برای جهت مشاوره و اطلاع بیشتر از ساز کمانچه و دیگر ساز ها می‌توانید با ما تماس بگیرد، و همچنین می‌تواند دیگر مقالات سازشناسی آکادمی رامشگران را مطالع کنید با تشکر.
“چهت هماهنگی با شماره زیر تماس بگیرید”
بدون دیدگاه